بخش اول گفت وگوی این با من با رییس پژوهشكده علوم زمین،
روزگار دریاچه ارومیه در گذر زمان
به گزارش این با من، رئیس پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین شناسی با اشاره به روند مطالعات درباب وضعیت دریاچه ارومیه از سال 87 تا حالا با طرح این سؤال که چگونه است در 13 هزار سال قبل که دمای کره زمین، وضعیت گرم تر از شرایط فعلی را تجربه کرده، این دریاچه خشک نشده است، اظهار داشت: وضعیت دریاچه ارومیه حالا به شکلی است که آنچه بصورت طبیعی در مدت هزاران سال در این منطقه رخ می داده، حالا به وقایع ˮدههˮ ای تبدیل گشته است.
به گزارش این با من به نقل از ایسنا، روزگاری گفته می شد وسعت آبی دریاچه ارومیه با حدود ۶ هزار کیلومتر مربع در ردیف بیست و پنجمین دریاچه بزرگ دنیا از نظر مساحت است و لقب بزرگترین دریاچهٔ داخلی ایران، بزرگترین دریاچهٔ آب شور در خاورمیانه و ششمین دریاچهٔ بزرگ آب شور دنیا را به یدک می کشید.
ولی حالا این دریاچه روزگار خشکی و برهوت را سپری می کند و بگفته رئیس پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور آنچه بصورت طبیعی در مدت هزاران سال در این حوضه آبریز رخ می داده، حالا تبدیل به وقایع "دهه" ای شده است. وی همین طور تاکید می کند که نخستین خشکسالی عمده دریاچه حدود ۱۳ هزار سال قبل رخ داده است. هر چند که در حاشیه دریاچه در زمان های کوتاه تر، گاه آثاری از پیشروی و پسروی دریاچه دیده می شد، اما فقط حاشیه دریاچه را تحت تاثیر قرار داده بود.
لک، معتقد می باشد این گفته که هر ۵۰۰ سال یک دفعه ارومیه خشک می شود و باردیگر پر آب می شود، باور اشتباهی است و باید همین فرصت باقی مانده برای احیای این دریاچه را دریابیم.
آغاز احوالپرسی از دریاچه ارومیه با مطالعات وخامت حال مهارلو
دکتر راضیه لک، دانشیار پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور در گفت و گو با ایسنا، با اشاره به بالای یک دهه سابقه مطالعه و پایش دریاچه ارومیه در موضوعات مختلف شیمی شورابه، رسوب شناسی، مطالعه کانی های تبخیری و همین طور بررسی های چند هزار ساله اقلیم و جغرافیای دریاچه اظهار داشت: از سال ۸۶ که تراز آب دریاچه ارومیه با روند کاهش غیرعادی مواجه گردید، پژوهشکده علوم زمین و دفتر زمین شناسی دریایی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور با حضور پژوهشگران آذری چون دکتر "علی محمدی" و دکتر "جواد درویشی" مبادرت به تعریف و اجرائی سازی پروژه تحقیقاتی باعنوان "آسیب شناسی علل کاهش سطح آب دریاچه ارومیه" کرد که مورد حمایت های لجستیک مراکز سازمان زمین شناسی در تبریز و ارومیه قرار گرفت.
وی دلیل اجرای این پروژه تحقیقاتی را وجود دانش کافی برای مطالعات درباب دریاچه های شور در کشور عنوان نمود و تصریح کرد: رساله دکترای من درباب دریاچه شور "مهارلو" بود. این دریاچه در مقطعی از زمان، خشک (۱۳۸۰) و باردیگر آبگیری شد (۱۳۸۴) و اکنون تقریباً خشک شده است. برمبنای تجاربی که از این مطالعات به دست آمد، مبادرت به اجرای طرح مطالعاتی کاربردی بر روی دریاچه ارومیه کردیم.
لک افزود: با اجرای طرح مطالعاتی بر روی دریاچه مهارلو دانش عملیات میدانی و نمونه برداری در محیط های رسوبی فوق اشباع، نحوه پایش، مغزه گیری، چگونگی بازسازی گذشته و این که آیا اثرات اقلیمی بر خشک شدن دریاچه مؤثر بوده یا دخالت انسان دلیل اصلی مشکل زیست محیطی بوده است، حاصل شد و بعد از آن مطالعات بر روی دریاچه ارومیه را با دیگر پژوهشگران شروع کردم.
نمونه برداری از نمک
رییس انجمن کواترنری ایران، نخستین اقدام برای مطالعه بر روی دریاچه ارومیه را تشکیل تیم های مختلف تحقیقاتی دانست و اظهار داشت: در شروع این مطالعات، تراز دریاچه بسیار پایین بود، به شکلی که نمی توانستیم با استفاده از قایق دستگاه های حفاری دریایی را به نقاط مورد نظر منتقل کنیم؛ بدین جهت با دشواری زیاد توانستیم از حاشیه تا بخش هایی از داخل دریاچه با استفاده از دستگاه های مغزه گیری، مغزه هایی به عمق ۱۱ متر را در اختیار داشته باشیم. باتوجه به نرخ رسوبگذاری تقریبی نیم میلی متر در سال، حدود ۱۳ هزار سال قبل دریاچه بازسازی و مدل سازی شد.
لک با اشاره به اینکه مغزه گیری از این دریاچه در ضمن سالهای ۱۳۸۷ و ۸۸ انجام شد، افزود: در این بررسی ها ما هیچ شواهدی در خصوص خشک شدن دریاچه تا ۱۳ هزار سال قبل مشاهده نکردیم. یعنی نخستین خشکسالی عمده دریاچه حدود ۱۳ هزار سال قبل رخ داده است. هر چند که در حاشیه دریاچه در زمان های کوتاه تر، گاه آثاری از پیشروی و پسروی دریاچه دیده می شد، اما فقط حاشیه دریاچه را تحت تاثیر قرار داده بود.
لک با اشاره به اینکه تمامی رسوباتی که بوسیله مغزه گیری از دریاچه ارومیه دریافت کردیم، از نوع "دریاچه ای" بوده است، اظهار داشت: مشاهده چنین نتیجه ای بسیار شگفت آور بود؛ چونکه این سؤال مطرح می شود که چگونه است که در ۱۳ هزار سال قبل که دمای کره زمین، وضعیت گرم تر از شرایط فعلی را تجربه کرده، اما خشک نشده بود.
ارومیه در دوره های یخچالی و بین یخچالی
رییس پژوهشکده علوم زمین ضمن اشاره به خاصیت های دوره یخچالی، تصریح کرد: در این دوره ها، آب سطح کره زمین بصورت یخ در یخچال ها متمرکز می شد و در نتیجه یخچال ها توسعه یافتند و به علت کاهش بارش ها و رطوبت هوا، سطح دریاچه های دنیا و همچون دریاچه ارومیه کم شد و خشک شد.
وی افزود: ولی وقتی وارد دوره های بین یخچالی شدیم و اقلیم آغاز به گرم شدن کرد و یخچال ها ذوب شدند، سطح آب اقیانوس ها و دریاها افزوده شد و با افزایش رطوبت هوا، دریاچه ارومیه باردیگر آبگیری شد. رسوبات متعلق به زمان های خشک از نوع قاره ای و زمان های مرطوب از نوع دریاچه ای است. همه این تغییرات و تحولات حوضه رسوبی در بازه های زمانی چند هزار ساله و چند صد ساله است.
پرنده به دام افتاده در نمک دریاچه
آغاز راهی بی حد برای اثبات یافته ها
رییس انجمن کواترنری ایران، گام بعدی را ارائه یافته هایی درباب دلیلهای خشک شدن ارومیه به مسؤولان دانست و تصریح کرد: ما باید برای مسؤولان ثابت می کردیم که دریاچه ارومیه بر اثر تغییر اقلیم خشک نشده، بلکه برمبنای عوامل دیگر بوده است؛ بدین جهت در سال ۸۹ به وزارت نیرو مراجعه کردیم و برمبنای اسنادی که ارائه دادیم، اعلام کردیم که دریاچه ارومیه در ۱۳ هزار سال قبل هیچ گاه خشک نشده بود.
لک افزود: در این میان در کنفرانس ها اعلام می شد که به علت مدیریت نادرست منابع و مصارف آب و نادیده گرفتن نقش آب های زیرزمینی علاوه بر آب های سطحی در تغذیه دریاچه، وضعیت به این صورت درآمده است. در حقیقت آنچه بصورت طبیعی در مدت هزاران سال رخ می داده است، حالا تبدیل به وقایع "دهه" ای شده است.
عضو کمیته علمی مخاطرات زمین شناختی یونسکو، دلیل کاهش دوره خشک شدن دریاچه ارومیه را ناشی از افزایش جمعیت در پیرامون این دریاچه، توسعه کشاورزی، افزایش تقاضا برای آب و سوء مدیریت منابع آب حوضه آبریز دانست و افزود: "رودهای حوضه آبریز ارومیه"، "چشمه ها" و "بارش مستقیم" ۳ منبع اصلی تامین کننده آب دریاچه ارومیه است و علاوه بر کاهش محسوس دبی آب های وارده به دریاچه، با افت شدید تراز آب چاه ها یا آبخوان های ساحلی، چشمه هایی که قبلا فعال بوده اند و با دبی بالا، آب را به دریاچه منتقل می کردند، بسیار ضعیف و ناچیز شدند و در حقیقت آبخوان ها فشار هیدرولیک لازم برای تغذیه آب را نداشتند. البته نباید فراموش کرد که میانگذر "شهید کلانتری" نیز بر افزایش نرخ رسوبگذاری و سرعت بخشیدن در روند خشک شدن دریاچه، مؤثر بوده است که در فرصت های بعدی دلیلهای آن ارائه خواهد شد.
لک تصریح کرد: ما مستندات علمی لازم در خصوص اهمیت نقش عوامل انسانی نسبت به عوامل طبیعی را به مسؤولان اعلام کردیم، ولی توجه جدی نسبت به این یافته ها صورت نگرفت، تا این که در تابستان سال ۹۲ توانستیم صحبت نادرست برخی کارشناسان به رئیس جمهور وقت در سفرش به ارومیه در خصوص آنکه "هر ۵۰۰ سال یک دفعه ارومیه خشک می شود و باردیگر پر آب می شود، بدین جهت روند خشک شدن ارومیه نگران کننده نیست" را با ارائه مستندات علمی از اذهان خارج نماییم.
این محقق حوزه زمین شناسی دریایی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور، اضافه کرد: ما در این زمان در ارومیه حضور داشتیم و درخواست دادیم که در جلسه هیات وزیران حاضر شویم.
رئیس انجمن کواترنری ایران تصریح کرد: در جلسه شورای اداری استان آذربایجان غربی در تابستان ۹۲، ایده ایجاد ستاد احیای دریاچه شکل گرفت و از آنجا که صدور این مصوبه در آخر دولت بود، در دوران ریاست جمهوری "روحانی" ساختار تشکیل ستاد احیای دریاچه ارومیه شکل گرفت.
لک تصریح کرد: بر این اساس فراخوانی صادر و از پژوهشگران مختلف خواسته شده بود که ایده های خودرا پیرامون دریاچه ارومیه در کنفرانس یا نشست تخصصی در مهرماه سال ۹۲، در دانشگاه تهران بصورت بسیار کوتاه ارائه نمایند و من نیز دستاوردهای مربوط به ۵ سال تحقیقات خود و همکاران را ارائه دادم که مورد توجه و پذیرش قرار گرفت.
وی اعلام نمود: بعد از شکل گیری ستاد احیای دریاچه ارومیه در دانشگاه صنعتی شریف، موارد در رابطه با زمین شناسی و شیمی دریاچه در جلسات تخصصی در سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور با مسئولیت من بصورت فشرده تشکیل و در نهایت گزارشی کامل از کمیته زمین شناسی، تدوین و تحویل ستاد احیا شد.
هشدارهایی که مورد بی مهری قرار گرفت
در سال های۹۰ تا ۹۲، بعد از چندین سال پایش، هشدارهایی به مسؤولین وقت داده شد و اعلام کردیم اگر الان برای ارومیه فکری نشود و اجازه ورود آب شیرین به آن داده نشود و میزان شوری آب از ۳۵۰ گرم بر لیتر بگذرد، دریاچه تبدیل به پلایا خواهد شد؛ چون رسوب نمک (هالیت) شروع و در بستر دریاچه کفه نمکی ایجاد می شود، ترسیب نمک سرعت بسیار بالایی دارد و توپوگرافی بستر را نسبتا مسطح و سطح تبخیر را زیاد می کند و در آن صورت شرایط را برای احیا بسیار دشوار و تقریباً ناممکن خواهد کرد؛ چونکه نسبت به حجم شورابه دریاچه، تبخیر افزایش خواهد یافت.
ذرات گِلی سیلاب های بهاری
عضو کمیته علمی مخاطرات زمین شناختی یونسکو، اضافه کرد: اعلام این هشدارها برمبنای تجربه ام در مطالعات دریاچه مهارلو بوده است. این دریاچه در سال ۸۰ خشک، در سال ۸۱ نیمه خشک و در سال ۸۴ باردیگر پرآب شد، اما متاسفانه به علت کاهش محسوس عمق دریاچه و توپوگرافی نسبتا هموار آن، تبخیر زیاد و بالانس منفی بارش- تبخیر سالهای بعد، مجالی برای چهره زیبای دریاچه ای به آن نداد.
این محقق با اشاره به اینکه در سال ۸۴ "مهارلو" آنقدر آب دریافت کرده بود که جاده های خاکی روستایی اطراف آنرا آب فراگرفت که سبب خوشی مردم شیراز شد و تصور بر این بود که این دریاچه نجات یافته است، تصریح کرد: ولی من می دانستم که این آب ماندگار نیست؛ چونکه رسوبات کربناته، سولفاته و نهایتاً کلروره، کف دریاچه مهارلو را پر کرده و آنرا تبدیل به کفه نمکی کرده است.
لک افزود: در آن زمان (سال ۹۴) ما اعلام کردیم که دریاچه ارومیه تبدیل به پلایا شده است. زمانی که می گوییم دریاچه ارومیه، "پلایا" شده، به این مفهوم است که وقتی آب دریاچه کاسته می شود، رسوبات و املاح محلول در آب شورابه که شامل املاح "کربناته"، "سولفاته" و "کلرو" می شود، آغاز به ترسیب می کنند و روند ترسیب آن به این صورت است که ابتدا کربنات کلسیم و پس از آن سولفات رسوب و پس از این مرحله چون میزان کلرو به بالای ۳۵۰ گرم در لیتر می رسد، آغاز به ترسیب نمک می کند.
به گفته عضو کمیته علمی مخاطرات زمین شناختی یونسکو، در چنین دریاچه هایی سرعت رسوبگذاری متاثر از حجم آب تبخیر شده است، چون رسوبات آواری که از قاره وارد حوضه می شود، نقش بسیار اندکی می یابند. سرعت رسوبگذاری نمک قابل قیاس با سرعت رسوبگذاری رسوبات طبیعی نیست.
لک اشاره کرد: ما رسوبات دریاچه ارومیه را سن سنجی و نرخ رسوبگذاری آنرا استخراج و مشاهده کردیم که بطور طبیعی نرخ رسوبات این دریاچه بین ۳ دهم میلی متر بر سال تا ۷ دهم میلی متر بر سال است. در گذشته نیز پیش از همه این مطالعات، مصطفی شهرابی از کارشناسان سازمان زمین شناسی با همکاری دانشگاه ETH زوریخ در سال ۱۹۸۷ مطالعات گسترده ای را در دریاچه ارومیه انجام دادند و در مقالات انتشار یافته آنها، نیز میانگین نرخ رسوبگذاری این دریاچه نیم میلی متر بر سال اعلام شده بود. اما مطالعات اخیر ما نرخ رسوبگذاری نمک را تا ۴۶۶ بار بیش از نرخ میانگین پیش از بحران اخیر دریاچه، نشان داد.
ارومیه پس از بارش های خوب بهار سال ۹۸
وی با تکیه بر این که اکنون ما باید راه علاج بخشی برای محیط پلایایی ارومیه داشته باشیم، تصریح کرد: نتایج تحقیقات ما بر روی روند تکامل شورابه ارومیه نشان داد که ورود تدریجی و نه ناگهانی آب به این حوضه، برای احیای دریاچه راهکاری مناسب نمی باشد، چون سبب تبخیر آب خواهد شد و اگر می توانستیم چند برابر بیش از حقابه محاسبه شده برای دریاچه ارومیه (که حدود ۳ میلیارد متر مکعب درسال است) را وارد دریاچه نماییم و کل نمک های بستر را حل و شوری را به کمتر از ۳۵۰ گرم بر لیتر برسانیم، می توانستیم علاوه بر آبی که تبخیر می شود، دریاچه را به شرایط احیا نزدیک نماییم، اما از آنجا که چنین منابع آبی در حوضه آبریز وجود ندارد، ناچارا آب باید آرام آرام وارد دریاچه شود و در نتیجه آب در توپوگرافی هموار بستر دریاچه، پخش و وارد فاز تبخیر می شود. ما بهار ۹۸ باردیگر وضعیت دریاچه را بعد از سیلاب ها پایش و نمونه برداری کردیم و بعد از ترسیم نقشه هیدروگرافی کل دریاچه، حجم آب دریاچه را محاسبه کردیم و از نزدیک شاهد همه تغییرات آن بودیم.
نمونه برداری از شورابه ی بین منفذی
ورود حجم زیاد آب شیرین به ویژه بعد از لایروبی رودخانه های بخش جنوبی دریاچه و رسیدن آب به پیکره اصلی آن، سبب انحلال قسمتی از نمک، افزایش نسبی عمق (تا ۳ متر)، افزایش حجم آب (حدود ۴ میلیارد متر مکعب)، گسترش وسعت دریاچه شد و ما همان موقع با قایق کلیه نواحی دریاچه را مورد ارزیابی قرار دادیم و نمونه گیری کامل را از دریاچه انجام دادیم، چون می دانستیم این آب ماندگار نخواهد بود و با کاهش میزان بارش ها، حتی حفظ وضعیت موجود بسیار دشوار و همان آبی که وارد دریاچه شده بود، وارد فاز تبخیر می شد.
انتهای بخش اول
منبع: inbaman.ir
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب